Uit- en invliegende dochters

Women are, in my view, natural peacemakers. As givers and nurturers of life, through their focus on human relationships and their engagement with the demanding work of raising children and protecting family life, they develop a deep sense of empathy that cuts through to underlying human realities.
― Daisaku Ikeda

Het toestel is veel vroeger geland dan aangekondigd. Daardoor rijden we pas bij Leiden op de snelweg wanneer ze belt dat ze weer met beide voetjes op Nederlandse bodem staat. We spreken af dat ze buiten bij de drop-off op ons wacht. En daar staat ze! Onze zeventienjarige bijna-student. Met haar grote, zware koffer en zelfs een geleende erbij voor alle cadeaus en boodschappen. Ze straalt! Op weg naar huis zit ze boordevol verhalen. Heel enthousiast vertelt ze. Alles heel positief. Heerlijk dat alles zo goed is gegaan. Zó goed is alles gegaan tijdens haar lange vluchten, en zó goed is alles geweest bij het weerzien van haar verre vrienden. We zagen regelmatig groepsfotootjes voorbij komen op onze telefoons thuis. Alles overgoten met een Mexicaans zonnetje. Ook heerlijk dat ze weer thuis is trouwens. Weer eens wat anders dan twee ouders en één kind tijdens het diner aan onze grote eettafel. Al is haar verblijf maar van korte duur… Over een klein maandje gaan we met z’n vieren een road trip maken met de VW kampeerbus en meteen na thuiskomst vertrekt ze naar Zeeland. Om aan haar introductie week van de universiteit te beginnen. Studentenkamer inrichten. Dat inrichten daar kijk ik dan wel weer naar uit. Onze garage staat op het moment volgestouwd met haar spijlenbed, bedbank, ladenkastje en poef. Daarnaast staat de inboedel van haar grote zus erbij gepropt. Op haar slaapkamer staan verder nog spiegels, prikborden en serviesgoed die ze al verzameld heeft voor de grote oversteek. Het zal opgeruimd, maar stil, zijn na half augustus… Toch zie ik het op-een-studentenkamer-gaan-wonen niet als iets definitiefs. Oudste dochter heeft bijvoorbeeld anderhalf jaar in het centrum van Rotterdam gewoond en woont nu voor dik een maand thuis voordat ze weer voor een half jaar naar Zuid-Korea vertrekt. Zo kijk ik daar ook bij onze middelste dochter tegenaan. Haar studie duurt drie jaar waarbij ze verplicht op campus woont. Er wordt in het derde jaar min of meer verwacht dat ze een uitwisseling doet. Het voelt alsof onze oudste kinderen ‘tijdelijk’ zijn uitgevlogen. Ze gaan niet samenwonen of trouwen of zo. Ik heb bij de geboorte van elke van onze drie dochters een geboortedoos gemaakt. De krant van de geboortedag ligt erin. Zo ook het zwangerschapsdagboek dat ik negen maanden bijhield. De eerste piepkleine kledingstukjes… Maar ook het boek waar ik de eerste twaalf maanden uitgebreid verslag deed van hun wel en wee. Oók heeft elk kind een boekwerk van de periode daarna waarin ik de eerste woordjes bijhield, de eerste stapjes, eerste keer los fietsen en leuke kinderlijke versprekingen, kinderziekten, eerste keer op het toilet plassen en de grappigste anekdotes. Heel soms wordt zo’n boek erbij gehaald en lachen we ons slap om de grappige anekdotes en herinneringen. Deze waardevolle dozen zal ik nog niet overhandigen bij het op-een-studentenkamer-gaan-wonen moment. Daar wacht ik nog geduldig mee totdat ze écht een serieus onderkomen hebben. Zodat het niet kwijt raakt bij overzeese verhuizinkjes of per ongeluk achterblijft in een stoffige berging van een verlaten studentenhuis. Daarentegen krijgt elke dochter wél op haar achttiende verjaardag een groot digitaal album met een bloemlezing uit haar leven erin: eerste babyfoto’s, de brief voor haar eerste en achttiende verjaardag en een foto van elk taartmoment tot en met haar achttiende verjaardag. Groepsfoto’s van haar schoolvriendjes van elke schooltijd. Intieme gezinsmomentjes die vastgelegd zijn. Veel fotootjes van het drietal natuurlijk en reisfoto’s horen er ook in. Ik heb gezien dat oudste kind er maar wat gelukkig mee was op haar studentenkamertje. Haar studievrienden bladerden er ook graag doorheen. Ze wil ’m ook graag mee naar Korea nemen. Ik doe zulke projectjes met veel plezier, heel mijn hart leg ik er in. Mijn tweede boek is ook al bijna af… Een heerlijke klus!

Daar zitten we dan in het hartje van Rotterdam. In de drukke maar zonnige Witte de Withstraat. We zitten aan een tafeltje op de stoep. Bagels op ons bordje. Op een terrasje pal tegenover het studentenhuis van onze oudste. Nog wel. Mijn lief heeft haar boekenkasten, kledingkast, bureau en bed al uit elkaar geschroefd. Ik heb met dochterlief ondertussen verhuisdozen ingepakt. Zij heeft ook haar backpack al ingepakt met de kleding die mee gaat naar Azië. Er droogt nog een klein wasje aan het rekje aan het openstaande raam. Stofpluizen bewegen zich over de vloer. Het kind heeft in de laatste anderhalf jaar natuurlijk geen tijd gehad om te stoffen of stof te zuigen… (Klein detail, hun stofzuiger was ook al een tijdje kapot.) Onze bijna antieke stationwagon puilt uit. Later blijkt dat het slot van de achterbak het begeven heeft… Dochterlief gaat op het allerlaatste moment tóch maar mee naar Breda. Lekker in een schoon bed slapen in plaats van op een matrasje tussen het verhuisstof. Morgen gaan ze voor de allerlaatste keer terug. Om de laatste dozen en het matras op te halen en de kamer schoon achter te laten. Haar fiets parkeert ze met een goed slot op de universiteit zoals haar studievrienden ook allemaal doen. In de hoop de fiets over een half jaar weer op dezelfde plek terug te vinden. Onderweg naar huis praat ze over haar visum voor Zuid-Korea, treintickets naar Berlijn, een ticket naar Singapore en de aanvraag van een creditcard. Stapje voor stapje probeer ik in mijn hoofd te wennen aan het idee dat ik over een maand afscheid van haar neem. Eind december vliegen we zelf naar Zuid-Korea om haar op te halen en mee te nemen op een rondreis daar. Kerstmis vieren we samen.

Zó schaamtevol!

Harari durft de grote greep aan. Hij weet zijn lezers te boeien met talloze uitdagende inzichten over hoe wij geworden zijn wie we zijn.
- Bas Heijne

Ik heb ooit, en dan heb ik het zeker over twee decennia geleden, een super pakkende documentaire gezien van TELEAC over het ontstaan van de aarde en de mens. Ik was destijds zó gegrepen door dit verhaal. Het werd zo boeiend verteld en getoond dat ik het later heel graag wilde delen met onze kinderen. Ik heb TELEAC zo’n vijftien jaar geleden aangeschreven om te vragen of die documentaire nog ergens te vinden was. Onmogelijk was het antwoord. En nu is er dit boek van meneer Harari, docent aan een universiteit in Jeruzalem, wat mij doet duizelen en mij hongerig maakt om verder te lezen. Net als Bill Gates vind ik dat dit boek nauwelijks weg te leggen is. Ik heb het einde zelfs al gelezen omdat ik gek werd van de vraag wat hij denkt dat er met de mensheid gaat gebeuren! Ik ben altijd erg geïnteresseerd geweest in de oermens. Onze voorvaderen. Ik heb de zes superdikke boeken van ‘De aardkinderen’ van schrijfster Jean Marie Auel verslonden! Haar reeks speelt zich af tijdens de laatste ijstijd. Op verschillende locaties in het deel van Europa dat niet bedekt is met gletsjers. Het gaat over het meisje (en later de vrouw) Ayla, een homo sapiens, die opgroeit bij een groep neanderthalers. Hoe zij overleeft bij deze groep en hoe zij grootgebracht wordt. Natuurlijk wordt ze verliefd. Ze sticht een gezinnetje. Ze reizen rond en zomers bezoeken zij een groot zomerkamp waar verschillende groepen mensen bij elkaar komen. Zó interessant! Ik heb jarenlang moeten wachten tot 2011 toen het zesde en laatste deel over Ayla uitkwam. Ik hoop nog steeds, waarschijnlijk tevergeefs, dat ze met een zevende deel komt… Aanvankelijk was er uit wetenschappelijke hoek redelijk veel kritiek op haar romans. Alhoewel de schrijfster voor haar boeken echt veel onderzoek heeft gedaan naar de ijstijd, het leven in grotten, het gebruik van kruiden en planten, gereedschap, etc., blijven het natuurlijk heerlijk geromantiseerde verhalen. Ik snap dat haar romans niet te beschouwen zijn als zuiver wetenschappelijk. Maar… in het werk van meneer Harari blijken echter alle facetten die Auel in haar romans beschrijft - zoals kinderen tussen verschillende menssoorten - tóch te hebben plaatsgevonden. Wellicht zal achteraf moeten worden geconcludeerd dat haar visie realistischer was dan eerst gedacht!

Meneer Harari heeft veel kennis uit verschillende disciplines gehusseld tot een zeer aannemelijke geschiedenis van de mensheid. Hij ziet het grote geheel wat ik heel erg bewonder. Hij beschrijft bijvoorbeeld dat de mens oorspronkelijk op vier poten liep en helemaal niet belangwekkend was in het dierenrijk in Oost-Afrika - waar de eerste mensen vandaan kwamen. Voor het rechtop lopen waren smallere heupen nodig waardoor het geboortekanaal dus krapper werd. De babyhoofden werden destijds juist groter door de hersenen die zich ontwikkelden. Door het vele sterven tijdens het baren overleefden alleen de vrouwen die vroegtijdig bevielen. Zij konden juist meerdere kinderen op de wereld zetten. Gewoon een natuurlijke selectie dus. In vergelijking met andere diersoorten brengen wij dus premature kindjes op de wereld. Mensenbaby’s zijn hulpeloze wezentjes die nog vele jaren afhankelijk zijn van hun ouders voor voeding, bescherming en onderwijs. Het idee dat wij mensen eigenlijk allemaal te vroeg geboren worden boeit mij enorm! Ook het feit dat onze taal is geëvolueerd als medium voor roddelpraat en niet voor het overbrengen van kennis over kuddes mammoeten ofzo, is fascinerend. De homo sapiens is een sociaal dier. Samenwerking, en dus ook roddelen, is cruciaal voor overleving en voortplanting. Dit roddelen klinkt misschien als een grap maar wordt écht gesteund door meerdere onderzoeken. Toch was onze taal niet de eerste taal op de wereld. Alle dieren hebben een één of andere vorm van taal. Kijk maar naar mieren en bijen die communiceren over voedselvindplaatsen. Of een papegaai die alles kan zeggen wat hij wil. De mens heeft zich pas goed kunnen onderscheiden van andere dieren door de beheersing van vuur. De mens had toen een betrouwbare bron van licht en warmte, en vuur was meteen een dodelijk wapen tegen rondsluipende leeuwen bijvoorbeeld. Maar het beste van vuur is natuurlijk koken. De drijvende kracht van de ontwikkeling van de mens is geluksgevoel. De mens die steeds streefde naar verdere ontwikkeling van gereedschap, en nu nog steeds ontwikkeling najaagt van technologie, was doodgewoon op zoek naar geluksgevoel! Het kunnen voelen van geluk is genetisch bepaald. Het is vastgelegd in ons DNA hoe gelukkig we ons kunnen voelen. De ene persoon veel meer en makkelijker dan de ander. Biochemie dus. Nu is het cirkeltje rond. Ik bén biochemica! De wetenschap waar mijn hartje wat sneller van gaat kloppen. Meneer Harari gebruikt zijn kennis ook om iets over het einde van de mensheid te zeggen. De mens is van een onbeduidende diersoort in een uithoek van Afrika veranderd in de absolute heerser van de planeet. En meteen ook de grootste nachtmerrie…. We hebben weinig op aarde voortgebracht om trots op te zijn. We zijn, ondanks de verbluffende dingen waartoe de mens in staat is, nog steeds niet tevreden, zoals altijd. De mensheid lijkt onverantwoordelijker dan ooit. We richten de een na de andere ramp aan onder onze ‘collega-dieren’ en de planeet. En dat terwijl we weinig meer najagen dan ons eigen geluk. Zonder eigenlijk ergens een voldaan gevoel van te krijgen. Best schaamtevol eigenlijk…

Diepe ervaringen

De mens die het meest geleefd heeft is niet hij, die de meeste jaren telt, doch hij, die het ’t diepst ervaren heeft.
- Jean Jacques Rousseau

Een breekbare vrouw met een hartelijke uitstraling komt ons in de wilde tuin tegemoet. Sprankelende blauwe ogen, een losjes zittende katoenen hemd aan en een vrolijk gekleurd shawltje om haar hoofd gebonden. Ze verliest haar haar met grote plukken, zegt ze later. Deze mooie vrouw is het jongste zusje van mijn cliënte. Mijn 91-jarige cliënte kan niet auto rijden, haar man was het afgelopen decennium ziek en de trein is te vermoeiend voor haar en dus heeft ze haar zusje in het Oosten van het land al in geen tien jaar opgezocht. Haar veel jongere zus kwam haar zo nu en dan wel opzoeken in Breda, maar dat gaat nu niet meer. Ze heeft kanker. Ze zit in de derde chemokuur van de acht die haar toegezegd zijn. Voor mijn werk kreeg ik de kans om ze elkaar te laten ontmoeten. En dat was heel bijzonder. Ik wilde ze samen in de tuin achterlaten en zelf een uurtje gaan wandelen, maar er stonden al drie tuinstoelen met kussens in de schaduw van een oude boom klaar. In de boerenkeuken stonden drie schoteltjes met appeltaart onder een theedoek te wachten op ons. Het was niet de bedoeling dat ik zou vertrekken. Zo zat ik dus ineens bij een gesprek tussen twee zussen die terug in de tijd gingen en veel over vader en moeder spraken. Moeder die met zeven jonge kinderen in de oorlog achterbleef nadat vader heel jong aan kanker overleden was. Eten uit de gaarkeuken. Jongste zusje van toen tweeënhalf herinnert zich niet zoveel, behalve dat ze nog jaren bij moeder in bed had geslapen. Nonnen die in het huishouden kwamen helpen, maar ook kritiek hadden als niet alle bedden opgemaakt waren omdat de kinderen voor schooltijd ook nog naar de kerk moesten. Oudste zus (mijn cliënte) moest jong gaan werken. Uiteindelijk werden de allerjongsten in andere huizen ondergebracht omdat moeder tuberculose kreeg. Naast herinneringen uit een heftige tijd lachen ze ook veel in de tuin. Vergelijken elkaars uiterlijk. Spreken uit dat het zo fijn is dat ze deze dag samen kunnen doorbrengen. Als ik na een uurtje aankondig dat we zo zoetjesaan ons moeten gaan klaar maken om te vertrekken om weer anderhalf uur terug te rijden, protesteert onze gastvrouw. Ze heeft een lunch voor ons drietjes voorbereid. Onder een andere theedoek op de keukentafel komen drie schaaltjes met vers fruit vandaan, een schaal met heerlijk brood en een schaal met lekker beleg. We eten nostalgisch op de inmiddels antieke bordjes van moeder thuis. Tijdens de lunch lachen we nog even verder - ook ernstige onderwerpen komen aan bod. Ik laat ze praten en luister. Twee zussen die zich beiden heel bewust zijn van hun eindigheid. De vergankelijkheid van het leven. Beiden zussen hebben niet te lang geleden allebei hun man verloren. Desalniettemin geen deprimerende gesprekken. Ik heb gevraagd of ik een paar fotootjes van ze mocht maken. Dat mocht. Een afscheid van elkaar in de oude, verwilderde tuin. Misschien hun laatste afscheid? Ik vroeg of ik haar een kus mocht geven, ik heb uitgesproken dat ik haar een prachtvrouw vind. Daarna liep ik alvast naar mijn auto. De zussen namen innig afscheid. De foto’s heb ik dezelfde avond gemaild naar jongste zus en de kinderen van mijn cliënte. Leuke reacties en een allerliefst berichtje van jongste zus kreeg ik terug. Ik ben dankbaar voor zulke dagen en zulk mooi werk!

Wederom fantastisch mooi weer tijdens het wild kamperen bij de boswachter. Voor de derde keer op rij staan we met de VW kampeerbus op hetzelfde plekje in het bos in de provincie Flevoland - waar je één weekend per jaar wild mag kamperen. Een prachtige plek op een grasveld omzoomd met bomen. Helemaal afgezonderd. Een meertje erbij om te zwemmen en te varen. Deze keer zijn we echter iets heel belangrijks vergeten. In de afgelegen natuur zonder signaal op de mobiele telefoon, zonder winkeltjes en zonder elektriciteit… zijn we toiletpapier vergeten! Mijn zus die al een dag eerder met haar kinderen gearriveerd is heeft een halfvol rolletje. We zijn met zeven mensen. Een halfvol rolletje WC papier is niet veel…. We beloven allemaal heel zuinig te doen. Ik vraag een keer heel beschamend aan twee onbekende pubermeiden mét een rol of ik een stukje mag hebben. Mijn zus bekeek het op een afstandje. “Heb je nou écht van die twee meiden een stukje papier gebietst?” Ja dus. Dolkomisch. De volgende ochtend loopt mijn neefje met het enige, waardevolle rolletje heel omslachtig onder een handdoek verstopt richting de WC. Voor de gelegenheid heeft de boswachter namelijk voor een portacabin gezorgd. Mijn neefje komt terug met een teneergeslagen gezicht. “Er is iets heel ergs gebeurd” biecht hij op. Hij heeft de énige rol die we hebben in de WC pot laten vallen! Hij showt de doordrenkte rol als bewijs… We storten allemaal met een hoop gezucht en gesteun in. Als ik halverwege de dag met mijn zus ook naar die portacabin loop zien we in een tentje waar we langs lopen tegelijkertijd een nieuwe closetrol liggen. We kijken elkaar meteen aan. “Er ligt daar een volle WC rol” merken we simultaan op. Het is toch een stap te ver om een stukje papier aan die mensen te vragen. Wat een hilariteit! In de portacabin vind ik een klein restant rolletje WC papier. We zijn er allemaal blij mee. We zullen er heel zuinig mee doen. We redden het helemaal tot het moment van ons vertrek. We hebben zélfs papier over! Dit rolletje overhandig ik plechtig aan mijn schuldige neef. Hij zou het op z’n slaapkamer leggen, als aandenken.

Naar Mexico afgereisd

We kunnen onze kinderen geen toekomst geven, hoezeer we er ook naar streven die veilig te maken. Maar we kunnen hen wel een héden geven.
- Kathleen Norris

Ons gezin is deze dagen even heerlijk compleet. Een drukte van jewelste. Ze schreeuwen elk het hardst om aandacht. Discussies. Enthousiaste verhalen. Hard gelach. Gezellige maaltijden aan de tuintafel. Overal troep van rondslingerende economie samenvattingen, kleding, koffiemokken, theekopjes en limonadeglazen. Oudste dochter is een paar dagen thuis om haar twintigste verjaardag met ons te vieren. Dat ze dát niet meer vanzelfsprekend thuis viert ben ik me heel goed bewust. Middelste dochter vertrekt op zondag voor een paar weken naar Mexico. Omdat we tijdelijk voltallig zijn vieren we de verjaardag heel nostalgisch met zingend wakker worden, cadeautjes op het grote bed, slingers en ballonnen in de huiskamer, taart met een kaars en een lied en een etentje buiten de deur. Eigenlijk staat haar twintigste verjaardag in het teken van haar grote verhuizing. Naar de andere kant van de wereld. Naar Zuid-Korea. Deze zomer. Die avond in dat sushi restaurant zijn we echter ook goed doordrongen van de laatste avond voor het vertrek van onze ándere dochter, de examenstudente. Aandacht voor haar reis naar Midden-Amerika. De lange vlucht vindt ze het engst. De uren op de luchthaven. Zoals altijd benoemen we tijdens het diner de positieve punten van de jarige job. De bijdragen van de kinderen worden steeds groter, mooier, volwassener en emotioneler. Wat zijn papa en mama toch trots op dit grootse gezin! Onze drie kuikentjes zijn zo mooi groot geworden. De kinderen zijn zelf ook trots hoor. Door onze expat-avonturen durf ik te zeggen dat we een hecht gezin zijn. We hebben op elkaar moeten leunen, elkaar moeten vertrouwen en zijn elkaars steun en toeverlaat geweest. En dat meerdere opwindende periodes in ons leven. De basis van ons gezin is stevig. Mede daardoor (en geïnspireerd door haar oudste zus) heeft middelste dochter de stap durven nemen om alleen terug te vliegen naar haar vrienden in Puebla. Om precies díe reden staan we nu op Schiphol. Ik met een kaart volgeschreven met onze goede wensen in mijn handen - om te lezen in het vliegtuig. Reizende dochter met een rugzakje om haar schouder. Grote koffer is ingecheckt. Lange omhelzingen, tranen, goede wensen en nogmaals omhelzingen. Dan zwaaien, zwaaien en als ze boven loopt nogmaals zwaaien. Zo’n grote stap voor haar. Alleen reizen. Ze zal volwassener terugkeren.

In een bekend café hier in Breda heb ik van mijn werk een workshop. Op een zwoele maandagavond fiets ik erheen. Ik kom in een warm zaaltje terecht waar veel collega’s druk staan te praten. Er zijn twee sprekers - die beiden ook zangeres zijn - en een Surinaamse zangeres met gitaar. Miracles of Music. Muziek raakt iedereen en op meer manieren dan je misschien zou denken. Muziek maken en naar muziek luisteren is niet alleen fijn, het is ook goed voor je brein, je ontwikkeling en je gezondheid. Uit onderzoek blijkt dat muziek je denkvermogen en stemming verbetert. Je wordt er zelfs slimmer van… Muziek is gewoon goed voor je algehele ontwikkeling. Het raakt je: het verwondert, verbaast, emotioneert en brengt herinneringen boven. Het verbindt je met anderen. Ik had al vaker van het effect van muziek op ouderen gehoord. Eén van de zangeressen is ook muziektherapeute en laat wat indrukwekkende filmpjes van haar werk zien. Ouderen die door een hersenbloeding niet meer kunnen praten, maar wél kunnen zingen. Tranen van demente mensen. De muziek brengt ze terug naar vroeger. Zelf had ik onlangs, tijdens het concert van Rob de Nijs, al ondervonden hoe zijn muziek mij terug bracht naar vroeger en hoe het emoties bij me op kon roepen. Een muziekritme kan parkinson patiënten beter laten lopen in plaats van met een been te slepen. De andere zangeres zingt klassieke muziek voor demente bejaarden in tehuizen, zoals het prachtige ‘Ave Maria'. Elke oudere reageert. Hun mantelzorgers staan versteld van de reacties. Als de Surinaamse zangeres wat deuntjes speelt op haar gitaar zingen we allemaal mee. Als ze salsa speelt bewegen we allemaal mee. Dit effect heeft muziek op mensen. Ik zag deze avond ook een filmpje waarin een oude, donkere man die met z’n hoofd gebogen in een rolstoel voorover hangt. Niemand kan echt contact met hem krijgen. Hij herinnert zich niks van zijn jeugd en van zijn werkend leven, zegt hij. Totdat ze hem een koptelefoon opzetten met muziek uit zijn pubertijd. Hij lacht ineens zijn witte tanden bloot, begint met z’n hoofd te schudden als Stevie Wonder en begint te zingen. Zijn ogen stralen. Hij begint te vertellen over zijn jeugd en studie. Dit doet muziek met mensen! Muziek verhoogt de kwaliteit van leven bij dementie, parkinson, autisme, afasie, oorlogstrauma, verstandelijke beperking, eenzaamheid en depressie. Door deze workshop willen ze bij mijn organisatie zo veel mogelijk kwetsbare mensen en hun naasten de wonderbaarlijke kracht van muziek en muziektherapie laten ervaren.Tijdens deze leerzame training wordt er door ons gezongen, gedanst en op een swingende manier geleerd over muziektoepassing tijdens zorgtaken. De muziek die gemaakt wordt tijdens de workshop roept verschillende emoties op. Het zélf ervaren, voelen van muziek gaat tijdens de hele workshop door. Wat weer direct vertaald wordt naar onze cliënten – de ouderen die zorg aan huis ontvangen. Wat doen verschillende soorten muziek met je? Hoe zet je muziek in om te kalmeren, hoe om te activeren? Hoe integreer je muziek in de zorg van je cliënten? Hebben je cliënten wel behoefte en baat bij muziek, en hoe voorkom je overprikkeling?