Dertien

We worry about what a child will become tomorrow, yet we forget that she is someone today.

~Stacia Tauscher


Stoer, mooi, lang, een zoetekauw, erg gevoelig, een flinke doorzetter, maar ook verlegen. Inden is afgelopen weekend dertien jaar geworden. Onze Amerikaanse dochter die heel snel bruint. Onze grootste baby van de drie en nu nog maar een tikkeltje kleiner dan haar oudste zus. Ze controleren het regelmatig. Nog even met de ruggen tegen elkaar, opletten dat niet één van de twee stiekem hogere schoenen aan heeft. Ze hebben dezelfde kledingmaat, dus wordt er regelmatig uit elkaars kledingkast geleend. Altijd in overleg en zonder ruzie. Inden heeft Anthe het afgelopen jaar zo nu en dan een beetje gemist. Anthe heeft vaak oortjes in en zit veel op haar slaapkamer, en Inden bijna nooit. Ze wilde meer samen doen met haar oudste zus en heeft dat ook uitgesproken tijdens de reis. Anthe heeft daar daadwerkelijk iets mee gedaan. In de vakantie hebben ze veel samen gedaan zoals snorkelen, fietsen, leuk aankleden, zwemmen en muziek luisteren. Met haar jongste zus Maren doet Inden álles samen. Samen naar de film, foto’s maken, naar het winkelcentrum, nagels lakken, sudoku’s maken, helemaal in een deuk liggen, films kijken en maken op de computer, hun haar optutten, fanbrief schrijven aan One Direction en ze slapen erg vaak samen. Gezellig samen in een bed. Of samen in de logeerkamer. Tijdens onze reizen slapen zij ook altijd samen. Inden  is sinds kort gestart met Taekwondo, dezelfde lesuren als  Anthe, samen dus. Ze is in Worcester, Massachusetts geboren en heeft in Alabama, Spanje en nu in México op school gezeten. Inden onderhoudt de contacten met haar beste vriendinnen in Breda heel goed; zit dagelijks op Facebook en Instagram. Ze is dit schooljaar gestart in de tweede klas van Secundaria. Ze heeft het niet makkelijk gehad in het begin van het eerste jaar met de Spaanse taal, Spaans wiskunde en nieuwe contacten leggen. Maar ze heeft leuke vriendinnen gemaakt op school die bij ons thuis over de vloer komen en ze wordt uitgenodigd op feesten en voor bioscoopuitjes. Ze werd de eerste schooldag zelfs opgewacht met een verjaardagstaart! Een heel goede vriendin van haar is dit nieuwe schooljaar helaas van school gegaan -Paola is naar Californië voor een uitwisseling. Maar Inden is een doorzetter en gaat zonder morren elke dag naar school. Een held, een doorzetter, een bikkel. Tegelijkertijd is ze zo zacht en zorgzaam van karakter, een lieverd. Regelmatig laat ze lieve briefjes voor ons achter, met de aller zoetste boodschapjes. Een dochter waar we heel trots op zijn.

De nieuwe gemeentelijke president, of eigenlijk burgemeester, van onze stad Puebla is op 7 juli jongstleden gekozen en dat hij zijn beloften waar maakt kunnen we nu al zien. Onze staat heeft overigens een gouverneur Rafael Moreno Valle Rosas. Niet te verwarren met de presidente municipal van onze stad, de burgemeester.  En met de president van dit land Enrique Peña Nieto. Er waren verschillende kandidaten die zich beschikbaar stelden als burgemeester. Alle drie de kandidaten voor burgemeester deden veel aan propaganda. Vooral bij stoplichten waar naar mijn idee toch al veel gebeurt. Fanatieke volgelingen deelden van alles uit bij het stoplicht, maar het meest populair was de raamsticker. Een enorme raamsticker die je hele achterruit besloeg werd er op je raam geplakt. Bij mij ook, per ongeluk dat wel. Ik begreep de enthousiaste groep studenten niet die met vlaggetjes stonden te wapperen en allemaal een rood T-shirt droegen. Er werd een duim opgestoken en toen ze vroegen “Okay?” zei ik maar dat het goed was. Reden we met een levensgrote foto van één van de kandidaten op de auto en wij mogen niet eens stemmen! Maar goed, eenmaal thuis was de sticker snel verwijderd. Na thuiskomst van onze drielandenreis bleek kersverse burgemeester Tony Gali meteen aan zijn plannen begonnen te zijn. De grote doorgaande wegen in onze stad worden opnieuw aangelegd, en deze keer met beton. Voorheen was het asfalt dat vanwege corruptie nooit de juiste samenstelling had. Met als gevolg enorme gaten in de weg! Als het een heel diep gat betrof staken mensen er wel eens een stok , een oude plastic tuinstoel of een vat in om je te waarschuwen. Maar de meeste gaten moest je gewoon oplettend proberen te ontwijken. En vooral goed onthouden, voor de volgende keer - vooral tijdens een regenbui… Tijdens de rondreis kwamen we prachtige asfaltwegen tegen in Guatemala en zelfs in México richting de grens, maar er was dan ook minder verkeer te vinden dan in Puebla. De meeste wegen in Belize waren overigens van rode aarde waar op sommige plekken grint of wat grovere keitjes op gestort waren. De bruggen waren vaak een bij elkaar geraapte stapel planken, of een met de hand aangedreven veerbootje. Na thuiskomst merkte ik dan ook meteen dat Puebla een geweldig grote stad is. Veel driebaanswegen, veel stoplichten, prachtige bruggen, snelwegen en grote rotondes. Zelfs een busbaan. Dat hebben we nergens gezien. Ik kan soms verschrikkelijk klagen over de wegen hier in de buurt, maar er is hoop. En er is begrip. Nu zie ik alles meer in balans. Een miljoenenstad heeft nadelen zoals asfaltwegen met gaten en kippenbusjes die overal stoppen, maar ook voordelen zoals bioscopen, moderne winkelcentra en een internationale school. De scholen die we onderweg gezien hebben waren oud, klein en vies. Onze school is erg groot, modern, gedisciplineerd en vooral ook schoon. Ondanks mijn klaagzang zo nu en dan ben ik eigenlijk zeer tevreden met deze school. Ik besef dat wij onze handjes mogen dichtknijpen met zo’n hippe en veilige stad in México en zeker met zo’n mooie school vlakbij.

Mysterie rondom de kattenoppas

U kunt niet alles beheersen, maar u kunt wel leren om al uw zeilen naar de wind te zetten.

- Vijay Eswaran

Het mysterie rondom de kattenoppas heeft zich voortgezet… Het wordt nu wel heel creepy…  Afgelopen reis waren we bijna een maand weg en hadden we Carlos gevraagd om op onze twee poezen te passen. Hij werkt als tuinman in onze colonia en hij werkt daar zolang als wij er wonen, een jaar dus. Hij vond het een grote verantwoordelijkheid antwoordde hij op mijn vraag destijds. “Welnee, gewoon iedere dag een blikje kattenvoer op de twee bordjes leggen en vers water geven. De kattenbak wordt eens per drie dagen verschoond. Een eitje dus.” Ik heb hem alles laten zien, de kattenbak en het kattengrit erbij. Voor ons vertrek  had ik gezorgd voor veel flessen water, veel oude kranten voor in de kattenbak en meer dan voldoende blikjes kattenvoer. Dat laatste weet ik heel precies, omdat ik flink wat winkels af moest om voor een maand kattenvoer in huis te halen. In veel winkels was de voorraad op. Ik had drie of vier blikjes te veel klaar gezet. Carlos belde ons na een paar dagen op over hoe dat nou zat met de kattenbak. Mark had het nog eens uitgelegd. Een kleine week voor onze thuiskomst belden wij Carlos of alles goed ging met onze katten. Alles ging goed. Op de ochtend van onze thuiskomst stuurden wij Carlos een bericht dat we eind van de middag thuis zouden komen. En toen we eenmaal thuis kwamen zagen we de voordeur open en Carlos opruimen en boenen in huis. Heel vreemd. Op meerdere plekken lagen schone kranten met een hoopje schoon kattengrit erop. Toen we de kattenbak checkten, nadat Carlos was vertrokken, zagen we direct de oorzaak van dit rare fenomeen in huis. Het deurtje van de kattenbak stond tegen de muur aangeschoven! Onze arme katten konden gewoon weken niet naar de kattenbak! De arme beesten hebben het uit ellende op meerdere plekken in de hal gedaan. Ook stonden er zeker nog vijftien blikjes kattenvoer op het aanrecht, hij heeft ze dus niet dagelijks gevoerd. Carlos heeft ons niks gezegd en wij hebben hem de volgende dag  toen we hem uitbetaalden ook niks gezegd. Hij vertelde nog wel dat hij zijn baan kwijt was bij ons in de colonia. Het mysterie zet zich dus voort: álle kattenoppassen, en dat zijn er nu in totaal vier, zijn na onze thuiskomst hun baan kwijt geraakt. Bij Carlos is de reden echter zonneklaar. Hij was verantwoordelijk voor de verzorging van de papegaaien van onze huisbaas en hij heeft er één uit laten drogen…

Er is een jaar voorbij en dat had kunnen betekenen dat we op de helft van ons verblijf in México zouden zijn, maar dat is niet zo. Het ziet er naar uit dat we nog een jaar langer blijven, nu nog twee hele jaren dus. Ik heb echter het gevoel dat we met een nieuw start beginnen. Uiteraard is dat een gevolg van het nieuwe schooljaar. Anthe gaat zelfs een nieuwe richting volgen op school (IB) en Maren start, net als haar zussen een jaar geleden, dit jaar met de Wereldschool. Dus er is een spannend gevoel. Nieuwe kleding, schoolschriften en boeken voor school. Een spiksplinternieuw verblijfsvergunning waarvoor we deze week naar México DF moesten afreizen en vanwege een flinke regenbui vijf uur over de terugweg hebben gedaan. Maar het gaat verder. Ik ben deze zomer afgestudeerd aan de "Opleiding voor Fotografie", ik heb mijn diploma in huis en er breekt dus een nieuw begin voor me aan. Ik wilde na de zomer een nieuwe opleiding starten op de universiteit hier of vrijwilligerswerk doen, maar in overleg met Mark heb ik besloten om tot Kerst even rustig aan te doen. Dat houdt in dat ik aandacht aan mijn kaartenwebshop (zie leuke links!) ga besteden, Maren ga begeleiden in de Nederlandse taal via de Wereldschool en onze drie kinderen overal heen breng en verzorg. Dat betekent óók dat ik eindelijk weer volop ga sporten! Ik heb na ruim vier maanden mijn nagenoeg dagelijkse yogaklassen en wekelijks hardlopen weer opgepakt. De bloedprop in mijn long is weg, ik mag binnenkort stoppen met de bloedverdunners. Ik hoef geen ellendige, radioactieve foto’s meer. De draaiduizeligheid is na een maand flink afgenomen na twee behandelingen van ear candling in Belize. En tenslotte mag ik voor de Kerst stoppen met de medicijnen voor mijn auto-immuunziekte. Ik voel een fonkelnieuw, pril begin. En daarnaast ben ik begonnen uitgebreider, afwisselender en gezonder te gaan koken. De receptjes lukken nog niet altijd precies zoals ik het wil, maar dat komt nog wel. Tijdens onze reis hebben we op sommige plekken zo lekker en gezond gegeten. Een inspiratie. Na al dat reizen door Centraal Amerika ben ik onze plek waar we wonen meer gaan waarderen. We wonen in een klein stukje jungle! Daarom ga ik aan de buitenmeubels werken: een likje olie, een nieuwe hangstoel gekocht in Guatemala, felgekleurde Guatemalteekse kussens voor op de tuinbanken erbij. Potten opnieuw gevuld met bloeiende tropische planten. Meer buitenleven. Zo dronken we aan het strand vaak fruitsmoothies of ijskoude limonada. Dat doen we thuis nu ook in onze tuin! En dan heb ik het nog niet eens over de plaatsen in México die we allemaal nog willen bezoeken in de (lange) weekends. Cuba in de Kerstvakantie, misschien El Salvador volgende zomer…. Allemaal plannen voor het komende schooljaar, een gloednieuw gevoel!

Love is like the wind

Love is like the wind, you can´t see it but you can feel it.
-  Nicolas Sparks

In the middle of nowhere – onderweg naar México, maar nog steeds in Belize – stonden we onverwachts met een platte achterband. Een uur ervoor stapten we nog vrolijk uit de kleine Cessna waarmee we van Ambergris naar het vasteland vlogen. Helemaal onverwachts was de lege band eigenlijk niet. Gedurende de hele reis kregen we berichtjes op het dashboard dat de druk in de achterband te laag was. Op zo´n moment lieten we de band weer  vol lopen met lucht en ging het weer een tijdje goed.  Maar nu had de auto vijf dagen bij de airstrip volop in de zon stil gestaan. Dat dát kennelijk funest was bleek na een uurtje toen het berichtje weer verscheen en een paar minuten later  de band plat was. Mark had op een verlaten plek het thuiskomertje er onder gezet en toen reden we met die donut  zo´n twintig kilometer naar het dichtst bijzijnde stadje Orangewalk voor een bezoek aan een tire centre. We reden die afstand op het tempo van een brommertje. Eigenlijk nog langzamer, want we werden zelfs ingehaald door een brommer met een passagier achterop. Ik lag helemaal in een deuk. We zaten zó voor aap met dit tempo in zo´n luxe  auto op de grote weg! Alle vijf met onze veiligheidsriem om, we hadden beter brommerhelmpjes kunnen dragen! Ik zei nog luchtig met een ingehouden lach dat we de omgeving  wel goed konden zien zo. Maar Mark kon er niet om lachen en de meiden zaten met bedrukte gezichten met z´n drietjes op dezelfde achterbank. (want de kapotte band lag op de achterste bank...) Dit was geen goed moment om in lachen uit te barsten. Wat we later natuurlijk wel uitgebreid gedaan hebben!

De allerlaatste reisdag naar huis zat niet alles meer mee. Allereerst hadden we een uur vertraging, omdat er een nieuwe brug gebouwd wordt vlakbij Villahermosa.  Een uur reistijd verloren dus. Daarna passeerden we onderweg een militair checkpoint, dat doen we zo vaak, maar deze keer werden we eruit gepikt om de achterbak te openen. Ze controleerden alles (en dat was veel!) en ook rond Mark´s stoel werd flink gezocht naar wapens en drugs. Uiteraard vonden ze niks en mochten we weer door rijden. Als toetje kregen we ook nog een gigantische regenbui onderweg die het bijna onmogelijk maakte om flink door te rijden.  Maar we zijn goed thuis gekomen en we kijken terug op een onvergetelijke reis door drie landen in Centraal  Amerika. Het mooiste moment was voor ons allevijf hetzelfde moment namelijk dat tijdens het snorkelen een zeeschildpad ons tegemoet zwom!  Sowieso is dat piepiekleine eilandje in zee vlakbij de schildpad het gaafste verblijf tijdens de reis geweest. Het eten was er vers en heerlijk: Carmen bakte iedere dag een taart voor ons. De sfeer was te gek daar en het water en de onderwaterwereld prachtig. Onze cabañas die hun terras boven zee hadden waren uniek net zoals de lichtgevende kwalletjes elke avond. Het minst leuke aan de hele reis waren de muggen. Op de meeste plekken waren wel muggen aanwezig met als dieptepunten ons verblijf in de jungle bij de waterval en het schiereiland Ambergris waar we in een mooi yoga retreat verbleven. Inden vond het de hele reis erg warm (de laatste twee dagen was het bijna 40 graden) en Mark had daardoor moeite met slapen. Ik ben erg dankbaar dat wij als gezin zo´n indrukwekkende reis van bijna een maand mochten maken. Blauwe luchten, prachtige groene jungle en de indrukwekkende Maya tempels. De stilte, de miljoenen sterren, het geluid van zee, zijn verkoelende zeebries en de eeuwige zonneschijn...het is toch om gelukkig van te worden!  

Puebla, 6 augustus 2013

Blootvoets op Isla Bonita

The sunlight claps the earth, and the moonbeams kiss the sea: what are all these kissings worth, if thou not kiss me?
-   Percy Bysshe Shelley

Blootvoets bewegen we ons over het witte zand van schiereiland Ambergris. Blootvoets maken we contact met de aarde, de reusachtige magneet. De voetzool bevat duizenden zenuwuiteinden die geprikkeld worden door over zand, aarde, gras, stenen, grind en zelfs stoeptegels te lopen. Door contact te maken met het elektrische veld van de aarde zullen allerlei biologische processen meer optimaal verlopen. En daar heb ik persoonlijk best wel behoefte aan, want ik ben nog steeds elke dag erg duizelig. Mijn bloedprop in mijn long is trouwens opgeruimd. Sinds mijn bijzondere yogales in Nederland in een hangmat heb ik last van draaiduizeligheid. Het komt door een probleempje in mijn rechteroor. Medicijnen hebben niets geholpen. Dus nu loop ik hier elke dag op blote voeten, Mark en de kids ook. We aarden. Nu moet ik zeggen dat dit schiereiland van Belize ook wel uitnodigt om op blote voeten te lopen. Het is hier iets groter dan op het Mexicaanse Isla Holbox, maar het fijne zand is net zo spierwit en de zee ook weer prachtig blauw. Dit eiland ligt echter in de Caribische Zee en dat betekent koraalriffen, prachtige vissen en veel zeeroggen. Hier worden zeeroggen geaaid. Natuurlijk kan dat als je een peperdure excursie boekt, maar wij kwamen ze op een middag tegen toen we op gehuurde fietsen naar het dorp waren  geweest. We fietsten over het strand en bij de steiger werd vis schoongemaakt. De restanten werden terug gegooid in zee en dat trok veel pijlstaartroggen. In het lage water zwommen vier grote zwarte roggen die geaaid werden door de donkere kleine kindjes. En natuurlijk keken wij ook even bij de roggen en hebben  Mark en de meiden  ze ook geaaid. Het mooie eiland waar Madonna al over zong, La Isla Bonita, en ze zong  zelfs over het plaatsje San Pedro - waar we vlakbij logeren in een yoga retreat -  is inderdaad net een paradijsje.    

Toen we op een avond aan het strand zaten te eten zag ik een poster over ear candling en wat vooral mijn aandacht trok was dat het zou kunnen helpen bij vertigo, draaiduizeligheid. Ze had ook informatie over massages, dus ik had zo´n donkerbruin vermoeden dat ear candling iets met massage te maken had.Ik sta erg open voor alternatieve therapie en was dus erg nieuwsgierig. De volgende dag toen we weer naar het dorp San Pedro gefietst waren ben ik met open mind naar binnen gelopen. Ik kon meteen terecht. Amy had een mooie open ruimte op het dak van een duikersvereniging in de haven. De meiden gingen snorkelen en ik ging naar boven. Geen idee wat ik moest verwachten! Ik moest op mijn zij gaan liggenop een massagetafel van waar ik over zee kon uitkijken en zij stopte een lange buis in mijn oor van een soort vloeipapier. Er kwamen ook smeulende kooltjes in het buisje. Ik hoorde een soort geknetter in mijn oor en zij masseerde tegelijkertijd mijn gezicht en nek met een soort eucolyptusolie. Ze raakte wat drukpunten aan en wreef met zachte hand “iets” naar mijn oor. Na zo´n twintig minuten had ze me aan twee kanten behandeld en voelde  ik me anders.  Mijn oren voelden zo open en schoon. Ze liet op het uitgerolde vloeipapier zien wat er allemaal uit mijn oren was gekomen, vooral de rechter waar ik zo´n last van heb. Ik heb gevraagd of een tweede behandeling ook zou helpen en dat kon na 24 uur. Gelukkig maar, want de duizeligheid is inderdaad stukken minder geworden. Een combinatie van elke dag twee uur yoga, aarden op blote voetjes en ear candling? Feit is in elk geval dat de medicijnen helemaal niets veranderd hebben.  De dag na mijn tweede sessie zouden we vertrekken met het piepkleine vliegtuigje – een Cessna waar tien pasagiers in kunnen - naar het vaste land. Weer terug naar Belize City, laag vliegend over de felblauwe Caribische Zee met de piepkleine eilandjes en het prachtige koraalrif, maken we ruimte in ons hoofd  voor de volgende stap in onze reis. We gaan de grens over naar México en slapen daar een nachtje in de Biosfera Calakmul jungle.

“Ik stap even uit bed om het tubetje Azaron te pakken” zei ik op een broeierige nacht. De drie ventilatoren stonden aan, de luiken open voor een frisse zeebries. Maar toch bleef het warm in de cabaña. “De muggenbult op mijn elleboog blijft maar jeuken.” Waarop Mark reageerde met “Ik kan overal wel Azaron op smeren, behálve op mijn elleboog!” Het was een grappige opmerking, maar helaas erg waar. Mark zijn lichaam zat helemaal onder de muggenbulten. Hij kon van de jeuk en de warmte niet slapen en was overdag bijna paranoïa. Zoveel mugjes! De meiden hadden er ook last van. Bij de strandbar kregen we gelukkig een Chineze remedie. Een spiraal van koolstof waarvan de rook de muggen doodt. Door de spiralen in lege bierflesjes te steken en door de zeebries die de rook door onze cabaña verspreidde hadden we de laatste twee nachten geen muggen meer. We hebben honderd van die spiralen gekocht om mee terug te nemen naar México.  

San Pedro, 2 augustus 2013

Hoe droevig is dat?

Nature is not a place to visit. It is home.
-   Gary Snyder

Een kater hebben we. Geschrokken zijn we ook. Van de enorme hoeveelheid afval die hier op het strand ligt van de Caribische Zee. Nancy, de eigenaresse van ons hotel dat prachtig gelegen is op het puntje van het schiereiland, adviseerde ons stevige schoenen aan te trekken. Omdat we ook over afval moesten lopen op het strand. Ik heb haar toen niet goed begrepen, dacht aan aangespoeld hout. Maar toen we in het donker met een bootje afgezet werden door gidsen Kevin en Kareem werd het na een wandeling van een half uur, waarbij we het eiland over stoken, helaas heel duidelijk. Grote hoeveelheden schoenen, motorolieflessen, zonnebrandflesjes, plastic doppen, een snorkelflipper, een tandenborstel  en zélfs een babyspeentje en een deodorantfles lagen er op het strand. Allemaal over boord gegooid door cruiseschepen en toeristenboten. We liepen onder het licht van een miljoenen sterrenhemel naar een groot huis pal aan het strand, een missionarissenpost. Deze Amerikaanse missionarissen ruimen elke dag zoveel mogelijk puin op, maar ik bang dat het onbegonnen werk is.... Wat een kater! Vooral als je weet dat we hier in het donker op dit bevuilde strand staan om zeeschildpadden te vinden die een nest maken. Elk jaar komen de zeeschildpadden naar dit strand om hun eieren te leggen. Z´n honderd witte ronde eieren in één gegraven kuil. Ze laat traantjes als ze dat doet, niet om te huilen, maar om het teveel zout in haar lijf kwijt te raken en om het zand uit haar ogen te wassen. Zo´n één op de duizend eieren wordt maar een volwassen schildpad. De rest wordt op het strand als ei al opgegeten door vossen, stinkdieren en raccoons. Daarom worden de nesten afgedekt door Kevin en Kareem. De pasgeboren schattige minischildpadjes worden door zeemeeuwen en grote krabben opgegeten als ze in het donker naar de zee waggelen (op het maanlicht af) en eenmaal in zee wordt er ook op de kleine schildpadden gejaagd door de zeemeeuwen, maar ook door grote vissen zoals een barracuda.

Babyschildpadden leren nooit hun moeder kennen. Ze waggelen zelfstandig naar zee en eenmaal in het water kunnen ze zelf onderwater zwemmen. Bij elke ademhaling kunnen ze twee keer zo lang onder water. Nancy heeft het eens getimed: de eerste duik 8 seconden, daarna 16 seconden en daarna een halve minuut en een minuut. Daarna zag ze de kleine niet meer. Als ze volwassen zijn is de mens hun grootste vijand. Hun schild wordt gebruikt voor sieraden, en schildpaddensoep schijnt een goede maaltijd te zijn. En wat dacht je van de traditie om honderden wensballonnen de lucht in te laten met Kerstmis? Zo´n romantisch moment, net zoals in the film The impossible. Maar zo dodelijk voor de vredige zeeschildpad! De schildpad verwart de in zee terecht gekomen witte ballon met een kwal en zal na het eten ervan sterven. Een andere bedreiging is licht. Zo waggelen de pasgeborenen de verkeerde kant op als er straatlantaarns branden. Ze kruipen naar het licht, normaal gesproken maanlicht. Maar als ´s nachts de lichten blijven branden van de strandhuizen, dan kruipen de pasgeborenen daarheen en overleven ze het niet.  Wij trekken ons het lot van de deze guitige dieren aan. Het zijn zulke vreedzame dieren. Vogels zitten onderweg hun vlucht over zee op de rug van een schildpad, zo ook kleine visjes die de algen van hun schild knabbelen. Ze vinden het helemaal niet erg als er dieren meeliften! Na 58 dagen onder het zand zien de pasgeborenen het levenslicht en na pas 60 tot 80 jaar dooft het lichtje. Als ze zo´n 25 jaar oud zijn kunnen ze zich voortplanten. Hoe droevig is het dat ze daarvoor helemaal naar hetzelfde strand zwemmen in Belize (geleid door de geur en smaak van het zand) waar ze ooit zélf het levenslicht zagen en dat ze nu op datzelfde strand, als ze de sterke drang krijgen om een nest te graven, eerst over een afvalhoop moeten kruipen?

Die bewuste nacht toen we terug voeren en de maan zich achter een wolk vandaan liet zien concludeerden Mark en ik dat vooral het afval een grote indruk had achtergelaten. Niet de drie afgedekte nesten. We hebben die nacht niet eens een moederschildpad gezien die eieren legde. Maar wel veel geleerd. De volgende ochtend hebben Kareem en Kevin ons manatees, zeekoeien, laten zien in het zeer warme brakke water tussen zee en een lagoon. Manatees, ook een uitstervend ras, kunnen hier in Belize wel vijf meter lang worden. We hebben tijdens die trip twee grote – één zwom onder de boot door – en een kalf gezien.  Maar onze ontmoeting in zee met de zwemmende groene schildpad een paar dagen geleden en daarna de bewustwording dat deze schildpadden met uitsterven bedreigd worden  stemt ons een beetje droevig.

Gales Point, 29 juli 2013

Lanterfanten

Ik lanterfant, mijn ziel op sleeptouw, ik hang rond en slenter wat, op mijn dooie gemak, een struise zomerse grasspriet bestuderend.
- Walt Whitman

Lanterfanten...kinderen zijn er nog best goed in. Alhoewel kinderen tegenwoordig niet écht lanterfanten, want dan hebben ze tóch nog een iPod in hun handen. Ik herinner me dat mijn zus en ik wel konden lummelen op de bank, je écht een beetje vervelen. Je moeder vervelen. Nu verveel ik me nooit meer, alhoewel dat goed zou zijn voor mijn inspiratie. Als je een beetje lummelt krijg je de beste creatieve ingevingen! Onze kinderen beginnen zich tijdens deze reis te vervelen. Sinds heel lange tijd hoor ik weer eens op zeurderige toon “Ik verveel me” of “Wat kan ik doen?” We ondernemen natuurlijk veel dingen, maar we lanterfanten ook veel. Bij het zwembad bijvoorbeeld, in een hangmat, op een terrasje met de koudste limonada ooit of met een boek in onze cabañas tijdens een regenbui of muggenoffensief. Meestal hebben we geen internet op afgelegen slaapplaatsen - geen Facebook of YouTube dus. Wél hebben we mandala-kleurboeken mee, waterverf en stiften, kaartenspel, Pim-Pam-Pet, sudokupuzzels en heel veel Hollandse boeken en tijdschriften. Een beetje lanterfanten dus. Kijken naar de wonderlijke vuurvliegjes in plaats van TV en luisteren naar brulaapjes of de zee in plaats van YouTube filmpjes. Lekker wegmijmeren. Mijmertijd. In die tijd wordt je energiereserve weer aangevuld, heel goed voor je gezondheid. Tijd voor elkaar, samenzijn. Genieten. Na drie uur niks doen in Riverside Café in de haven van Dangriga vanwege een immense regen- en onweersbui worden we eindelijk gehaald door een kapitein. We zijn op een piepklein eilandje terecht gekomen, in vijf minuten ben je helemaal rond gelopen, met alleen een paar cabañas aan de waterkant. Er is één strandbarretje, geen paden, wel aanlegsteigers. Ons deck staat boven het water van de Caribische Oceaan, en onze hangmatten hangen dus ook boven zee. We hadden de opdracht gekregen om in Café Riverside de zeelui te vragen wie ons naar eiland Tobacco Caye kon varen. Dat was heel onduidelijk: we moesten wachten op kapitein Moncho, maar ondertussen belde de vrouw van het café een andere kapitein met een grotere boot vanwege onze backpacks, en er kwam zich ook één spontaan aanbieden. Wie hoorde bij wie, en belangrijk...wie zou ons nou uiteindelijk brengen? En dat allemaal terwijl het stortregende buiten en we sowieso niet konden vertrekken. Geen haast. Na drie uren wachten, uit het raam staren, mijmeren, lezen en een lunch kwam Nolan ons halen. Hij wilde een voorschot om benzine te kopen voor zijn boot. Het weer klaarde op en in een half uurtje vaarde hij ons in een klein motorbootje naar de pier van onze cabañas. Onze monden vielen open toen we werkelijk overal prachtige schelpen zagen liggen in het helderblauwe zeewater! Tien minuten na het aanleggen van de boot kwam er echter wéér een onweersbui en verdwenen we snel in onze hutten. Lanterfanterend, totdat de bel om zes uur geluid werd dat het avondeten in de eetzaal klaar stond.  

De volgende ochtend werden we gewekt door een straal zonlicht door de luiken. De lucht was helemaal opgeknapt en na het ontbijt hebben we gesnorkeld in de Caribische Zee. Inden vond het eerst niks. “Zijn er geen vissen in mijn buurt?” riep ze, terwijl ze het trapje van de steiger afklom. Om vervolgens de rest van ons verblijf op dit eiland steeds te vragen of er iemand mee wilde snorkelen. Zo geweldig vond ze het. We hebben zoveel gekleurde vissen gezien, ook uit de film Nemo! We zagen de barracuda (zilverkleurige lange vis met tanden), de gele pijlstaartrog zwom steeds langs ons deck en natuurlijk de zwartkleurige zuidelijke pijlstaartrog die bijna een meter groot is. Ook ligt er een knalrode zeester voor ons deck, maar we hebben ook een groene zeester tijdens het snorkelen gezien. Verder heel veel gekleurde, tropische vissen met gekke namen zoals de gele geitvis, de blauwhoofd wrasse, vierogige vlindervis of varkensvis. Ook het koraal is hier mooi, vooral de blue sea fan vind ik prachtig. Toen we weer eens wat rond dobberden met onze snorkels begon Anthe ineens te gillen “Oh, my God!” en daarna probeerde ze zo snel mogelijk weg te zwemmen. Wat was er aan de hand? Ze had een grote, zwarte pijlstaartrog gezien, een meter groot! We hebben allemaal even gekeken, terwijl Anthe al op de steiger stond uit te hijgen. 

Tijdens een snorkeltrip met een bootje op de mooiste plek van het rif werden we getrakteerd op meerdere soorten grote roggen en een soort haaivis. Het grootste kado was echter het moment dat Mark mij wees op een zeeschildpad. Ik kon niet geloven dat er een échte zeeschildpad op mij af kwam zwemmen! We hebben hem allemaal gezien. Toen de zeeschilpad mij eenmaal zag schrok hij en zwom er gauw vandoor. AC, onze gids, riep nog dat we er achteraan zouden zwemmen. Maar dat lukte natuurlijk niet meer. Toen ik een prachtig gekleurde vis bestudeerde kwam het in me op dat het eigenlijk net leek of iemand deze vis op papier getekend had en daarna ingekleurd had met een blauwgroene penseel. Een gekleurd streepje op zijn lijf, een cirkeltje op z´n vin en een ander kleurtje voor zijn staart... Heel vrolijk en kleurig. Op een avond zagen we langs ons deck lichtgevende kwalletjes zwemmen. Eerst twee, later steeds meer. Eigenlijk net vuurvliegjes, maar dan onderwater. Wonderlijk. Af en toe zeggen de meiden dat het net lijkt of we in de film Life of Pi leven, maar dan zonder tijger. Zoals de boot die ons naar het eiland bracht, dezelfde boot als Pi, alleen zonder plastic zeil. En zoals de lichtgevende kwalletjes, Pi zag iets grotere lichtgevende kwallen in zee. Ook zagen we net als Pi een school vliegende vissen voorbij komen op zee, en natuurlijk de grote zeeschildpad! De natuur is wonderlijk, de zee heeft prachtige geheimen voor ons. Unbelizable!

Tobacco Caye Island, 27 juli 2013

Avontuur in Belize-jungle

Live in the sunshine, swim the sea, drink the wild air.
-          Ralph Waldo Emerson

Stel je eens voor om rustig rond te dobberen op een mooie rivier in de jungle van Belize en dat die rivier je door twee grotten mee neemt om daarna weer verder te dobberen onder de zon. Je drijft op een grote opgeblazen band en je gaat grotten in waar de Maya´s honderden jaren geleden ook al kwamen met hun fakkels om offers te brengen aan de goden van de onderwereld. Dit hebben wij gedaan met gids Israël die ons meenam op deze rivier. Zaklampen op ons hoofd, tubes aan elkaar gebonden zodat we onze handen vrij hadden. Onze camera in een waterdichte tas, waterflesjes mee, DEET op ons lichaam en toen vertrokken we. Eerst moesten we met de tubes onder onze arm naar de eerste grot wandelen waar we vanaf een vlot te water gelaten werden. Het was erg rustig gelukkig, er was dit keer geen cruiseschip aangemeerd in Belize City. (waardoor het vol loopt met toeristen) Het was een heerlijke ervaring, en erg bijzonder. Net zoals ons bezoek aan Mayastad Caracol. Er was ons schrik aangepraat door hotelgasten die al eerder de trip naar Caracol hadden gemaakt. Ook onze reisgids Lonely Planet schreef een advies om in convooi te rijden. Een reserveband moest in de auto aanwezig zijn en vooral ook veel water, want in de outback is helemaal niks te koop. Wij zijn dol op avonturen en laten ons niet zo snel afschrikken. Voor de zekerheid vertrokken we op tijd, met een grote koelbox van het hotel met onze lunches erin, zodat we op tijd konden aansluiten bij een militaire colonne. Dit gebeurt om de bezoekers aan Caracol te beschermen tegen rovers. (uit Guatemala) De weg naar Caracol was inderdaad bar slecht, rode klei met veel losse keitjes en kuilen. De weg werd steeds smaller binnen het natuurreservaat Mountain Pine Ridge waar we doorheen gingen en toen we eenmaal in colonne het laatste stuk de diepe jungle inreden was er nog een modderig weggetje over om over te rijden die verrassend eindigde in zo´n tien kilometer geasfalteerde weg naar de ingang van de Mayastad. En daar viel je mond open van verbazing. Daar - in de diepe, nog mistige jungle - lag een geweldige stad met piramides en paleizen. Een stad waar zo´n 150.000 indianen hebben gewoond, imposant! Geen bordjes of bestraatte paadjes die je rondleiden, welnee! Alles in de jungle, de tekening in de Lonely Planet leidde ons rond. De hoogste piramide die we beklommen is nu nog steeds het hoogste gebouw van Belize. Het uitzicht was adembenemend! Terug hebben we niet gewacht op het militaire convooi, we zijn met twee andere auto´s zelfstandig vertrokken. We zijn gestopt bij een verlaten slaapstadje waar tientallen jaren terug houthakkers woonden met hun gezin. Gordijntjes wapperden nog voor de ramen. Toen er bij een huisje de voordeur openstond zijn Inden, Maren en ik heel nieuwsgierig binnen gaan kijken. Best eng met krakende deuren die piepend bewogen op de tocht.. Vlakbij Augustin, het verlaten dorp, was een grot met een rivier Frio Río waar je kon zwemmen. Het was verlaten en leeg en we hebben het heel spannend op eigen houtje verkend. Dat is waar we van houden: avontuur!

Door het land van de tapirs liepen we in zo´n drie kwartier naar de ingang van grot Actun Tunichil Muknal, drie rivieren moesten we daarvoor doorsteken. (en eentje met de auto) De grot, waar we pas drie uur later weer uit zouden komen... Dit avontuur begon echter met een echt frisse duik in de rivier die door de mond van de grot stroomt, zo´n vijf meter moesten we zwemmen met een helm op, lantaarn over de helm en met onze kleding en schoenen aan. Daarna klommen we eruit en kropen, klommen, gleden en waadden ons zonder daglicht door de onderwereld van de Maya´s. Hier in het aardedonker aanbeden ze hun goden van de onderwereld, Xibalba. Ze maakten zich op hun allermooist op, namen hun beste voedsel mee in hun mooiste aardewerk en voerden hun rituelen uit met een sjamaan, hallucinerende paddestoelen en alcohol. Ook wij werden door gids Patrick prachtig opgemaakt met roodbruine tekeningen op ons gezicht. Patrick verbaasde ons met schaduwen van steenformaties van een Mayaman, -vrouw, baby en zelfs een moeder met baby. Een kilometer verder lopen, zwemmen en klimmen kwamen we in een grote ronde ruimte met geweldige stalagtieten, het leek wel een balzaal inclusief chandelier! Hier werden de offers gebracht, alle potten stonden er nog. Kapot geslagen dat wel, want de ziel moest bevrijd worden. Dat de Mayabevolking het destijds steeds zwaarder te verduren kreeg zie je aan de offers. Eerst was het voedsel, later bloed van vrouwen en mannen dat afgenomen werd met een naald die gemaakt was van de ruggegraat van een zeerog. Veel later werden er mensen geofferd, er was toen al sprake van droogte, ziekte en oorlogen met andere Mayanederzettingen. Zeventien skeletten zijn er in de grot gevonden, de laatste lag helemaal ongeschonden boven in de grot. Een tienermeisje, the cristal maiden, die vrijwillig geofferd werd. We hebben nog nooit zoiets indrukwekkends gezien - niks was er verwijderd in de grot. Alles ligt nog open en bloot op dezelfde plek als waarop het zo´n 25 jaar geleden aangetroffen werd, ongelofelijk! Zoveel meer indrukwekkend dan onder een glazen vitrine in een museum. De terugweg was lichamelijk weer een uitdaging: smalle gleuven waar we ons doorheen moesten murwen, zwemmen en klauteren over gladde keien. Uit de grot liepen we uiteindelijk, met ons hoofd vol van een unieke levenservaring, regelrecht een tropische regenbui in. Het maakte niets uit, we waren toch al doorweekt. Met mijn drijfnatte Palladiums stapte ik nog een half uur dwars door elke modderplas huiswaarts.  De ultieme regenwoudervaring!     

Park Flora, 23 juli 2013

Guatemala

The earth has music for those who listen.
-          George Santayana

We hadden al wilde verhalen gehoord, dus we waren een beetje voorbereid. Ook in Afrika en Zuid-Amerika kostte het ons veel tijd om de grens over te gaan. De tijd om de grens naar Guatemala te passeren duurde nu ook lang, in de vochtige hitte. Eerst México uit zonder onze verblijfsvergunningen, want die waren op 5 juli verlopen en nu dus in de maak voor een verlenging. We hadden een dik pak papier mee, want naast de belangrijke (en vooral veel) formulieren om te bewijzen dat onze verblijfsvergunningen verlengd werden hadden we een nog dikker pak papier mee voor de auto. Er is namelijk geen Mexicaanse auto, huurauto, taxi, lease-auto of taxibusje die de grens naar Guatemala over mag. Behalve...als je zo´n pak belangrijke papieren van de notaris mee hebt als wij! En terwijl vrijwel iedereen lopend de grens over wandelde, reden wij met onze bolide over de grens. En eenmaal in Guatemala zagen we onderweg heel langzaam steeds grotere verschillen met buurland México. De huisjes werden armoediger, de troep rondom het huisje meer en steeds minder restaurantjes en verkoop langs de weg. Steeds minder auto´s ook, wel motors, paarden, kleine driewielertaxi´s en een paar bussen en vrachtwagens hebben we gezien. In plaats van alleen maar Pemex pompstations, kunnen we hier kiezen tussen verschillende merken. De prijzen zijn nu per gallon en in quetzals. We zwommen in het grote meer Petén Itzá, en lunchten op het eilandje Flores. Dit mediterranee-aandoende stadje is bovenop Maya ruïnes gebouwd - je ziet dus nergens restanten van de Mayacultuur terug. Alles ligt onder de stad begraven. De indianen die dit stadje gesticht hebben, waren gevluchtte indianen uit Chichén Itzá. We waren in dit stadje Flores op zoek naar heel kleine felgekleurde, handgemaakte poppetjes die specifiek hier in Guatemala gemaakt worden. De legende gaat dat deze poppetjes stuk voor stuk je angsten of zorgen wegnemen als je ze onder je hoofdkussen legt voordat je gaat slapen. En we hebben de mooie, bijgelovige poppetjes gevonden!

Na een overnachting op een heerlijke plek aan de andere kant van het meer gingen we nog één keer lunchen in Flores, recht aan de waterkant. De meiden voerden de vissen in het meer vanaf de eettafel, met tortillas die ze kregen van de serveerster. Een schildpad en een krab aten ook wat mee. Toen ik naar het toilet liep zag ik een moeder haar twee kleine kindjes in het meer wassen. Zelf zat ze met haar rok en trui aan op de bodem van het meer om de kindjes goed vast te houden. Toen ik wéér langs liep kwam de vader net uit het water, met een volle tas om zijn nek. Een tas vol met wat..? Vast iets om klaar te maken voor het eten. Voordat we diep de jungle in reden, Tikal National Park,  wilde ik nog even met Inden over de drukke bazaar. Geweldige ervaring! Het had veel weg van de kleuren en drukte op de souks in Marokko. Veel kruiden, groenten en fruit werden aangeboden, maar ook leren cowboyhoeden en laarzen. Ik was op zoek naar felgekleurde, plastic huishoudelijke spulletjes, die typisch zijn voor Guatemala. Ik slaagde goed, zelfs met een enorm grote, ronde terra cotta schaal. Ik nam alles mee in zo´n grote felgekleurde boodschappentas, zo blij!

“Tussen vijf en zes zoeken de jaguars nog éénmaal een hapje voordat ze gaan slapen op een hoge tak.” De gids doet ook nog het geluidje na en zegt dat we ons groot moeten maken als we oog in oog komen te staan met een jaguar, vooral niet weg rennen! We staan om vier uur in de ochtend gereed om een wandeltocht door de ontwakende jungle te maken. Uilen, wilde honden, boa constrictors en ook kalkoenen en hun babytjes worden in zijn verhaal genoemd. We dragen lange mouwen, lange pijpen en hebben een zaklamp om ons hoofd. Ons doel is om de zon op te zien komen boven de vochtige jungle, zittend op tempel nummer vier in de oude Mayastad Tikal. Onderweg zien we een tarantula, een pad, prachtige toekans,  capibaras en spinapen. We horen de brulaapjes in de bomen. Helaas is het zo bewolkt deze ochtend dat de zon zich niet laat zien. Maar het is toch een stil momentje om de vogels te horen ontwaken. Daarna krijgen we een mooie uitleg van de geschiedenis van Tikal. Tikal heeft 16 eeuwen bestaan! Elke koning liet iets veranderen of toevoegen aan de tempels, daarom zijn ze zo prachtig en hoog. Toen ze nog gebruikt werden waren ze geplasterd en oranje of blauw beschilderd. Ze werden gebruikt als uitkijktorens boven de jungle en een enkele keer werd er een koning begraven. Om hem heen veel potten en kannen, sieraden van jade en speerpunten van vuursteen.  Indrukwekkend vind ik het idee dat er 90.000 Maya indianen in Tikal woonden! De stad leefde op de dieren die ze aten (kippen, kalkoenen en apen) en de vruchten uit de bomen, er werd heel weinig graan en mais geoogst. Regenwater vingen ze op in holen in kalksteen. Ze wisten van de vier seizoenen. Waar zijn deze duizenden mensen en hun hele beschaving gebleven? Er was geen dreiging van aardbevingen of vulkaanuitbarstingen, maar wél van tekorten aan voedsel en dus ziekte. Ze hebben ontdekt dat de lichamen van toen teweinig ijzer hadden, tekort aan vlees dus.  Door hieroglieven en tekeningen is veel van hun leven bekend, de verschillende goden waar ze in geloofden, hun offerrituelen (meestal een kip of kalkoen, bij speciale gelegenheden een mens) en dat ze geloofden in reïncarnatie. Dit probeerden we ons allemaal voor te stellen op die hele vroege, mistige ochtend op het grote plein in Tikal, Guatemala tussen de oude imposante tempels en de geluiden van de jungle om ons heen. Er waren nauwelijks andere toeristen, want het park was nog gesloten. Wij hadden speciaal de nacht hiervoor in het National Park Tikal overnacht.

Tikal, 18 juli 2013

Muggenaanval

Not just beautiful, though – the stars are like the trees in the forest, alive and breathing. And they´re watching me.
- Haruki Murakami

“Snel de auto in! Deuren dicht!” We staan pal voor het Hilton Hotel in Villahermosa. We worden aangevallen door een zwerm heel kleine minimugjes, die juist heel grote muggenbulten achterlaten. We hadden ons heerlijk laten verwennen met een nachtje luxe hotel vlak voordat we de Lacandón jungle zouden intrekken. Na een middag aan een prachtig zwembad doorgebracht te hebben, en een goede nachtrust, pakten we ´s ochtends onze bagage weer achterin de auto. En toen dus die vreselijke muggenaanval! Ook in de inmiddels afgesloten auto moesten we minimugjes dood slaan. Nadat we de Nederlandse azaron en DEET uit de medicijnendoos tevoorschijn gehaald hadden, waren we klaar voor een groen ritje door de jungle. Met Bruno Mars en One Direction meezingend reden we voorbij verraderlijke topes (drempels) en militaire checkpoints. Dit laatste omdat we langs de grens met Guatamala rijden, en dat betekent dagelijks illegale immigranten en drugstransport. We slapen twee nachten in een primitief huisje in de jungle vlakbij een Mayadorpje. De Mayafamilies die hier wonen beheren vaak een campamento aan rivier Lacanjá, en wij logeren bij Ricardo en zijn familie. Een prachtig blauwheldere cenote op twaalf minuutjes lopen van ons huisje. Bijzonder stille nachten (alleen wat vogelgeluiden), volle sterrenhemels en romantische vuurvliegjes. Ik zit af en toe heerlijk rustig op de veranda voor me uit te staren, ook tijdens een tropische bui. Niemand houdt het buiten bij me uit, ze worden gestoken door insecten. Maar dat is kennelijk een bijwerking van de bloedverdunners...muggen lusten mijn bloed niet! We maken op een ochtend een wandeltocht van zo´n drie uur met gids Alfredo door het natte regenwoud waar we vol modder en zweet van terug komen. Ookal hebben we onderweg gezwommen bij een grote, koele waterval. Ons doel van de wandeltocht was een kleine Maya tempel waar we een oude vergeelde foto van zagen hangen in de open eetruimte van de campamento. Ricardo vertelde dat de indiaan met lang haar en de lange jurk zijn vader is die deze maand precies een jaar terug overleden is. De tempel is klein en erg afgelegen, maar sinds Bonampak hier zo´n vier kilometer vandaan gelegen is kunnen wij ons zo voorstellen dat deze tempel bij een kleine nederzetting behoorde waar arbeiders woonden die aan de bouw van Bonampak mee gewerkt hebben. Ricardo vertelde ons helaas ook, tijdens het eten, dat de grensovergang naar Guatamala (hier vlakbij) alleen met een lancha kan. Daar had ik al een tijdje mijn hoofd over gebroken: dat we de Ucumacinta rivier moeten oversteken dat begreep ik wel, maar in de Lonely Planet stond niet duidelijk beschreven dat auto´s niet mee kunnen. We moeten dus een uurtje terug rijden en in El Ceibo zullen we de grens naar Guatamala over kunnen steken. Ricardo kan niet lezen dus vroeg ons steeds een plaatsnaam op de wegenkaart aan te wijzen en dan legde hij uit waar we moesten zijn. Ik denk dat veel indianen in dit dorpje analfabeet zijn, maar daarentegen veel geschiedenis in dit dorp vol familieleden! Ricardo vertelde vol trots dat ze allemaal puur Maya-indianen zijn en ook Mayataal met elkaar spreken. Een prachtige oude cultuur met veel geschiedenis waar ze trots op zijn, en waar ze ook trots op mógen zijn!

Lacanjá Chansayab, 15 juli 2013

In diepe slaap

The ornament of a house is the friends who frequent it.
― Ralph Waldo Emerson

Klop, klop, klop! Bonk, bonk, bonk! Loeihard op het raam. We horen geen reactie. We hebben gasten uit Breda in huis en toen we ’s avonds laat naar bed wilden bleek hun zoon in de slaapkamer heel diep te slapen en … de slaapkamerdeur zat op slot! Op de muur naast zijn bed gebonkt, tegen het raam van zijn slaapkamer, maar er kwam geen reactie. Wel werden de andere kinderen wakker in huis! We hadden ondertussen alle sleutels van de andere slaapkamerdeuren geprobeerd, maar niets paste in het slot. Wat doen we nu? En toen kwam Mark met het briljante idee om in het donker over het dak te klimmen naar het balkon van die bewuste slaapkamer en dáár te kloppen. En dat werkte gelukkig, ook al koste het wat dakpannen. Zoonlief vroeg achter de gesloten deur wat er aan de hand was. Zijn moeder legde het uit, maar zo slaperig als hij was, snapte hij niet wat er van hem verwacht werd. Toen hij eenmaal de slaapkamerdeur geopend had en mijn vriendin en ik naast zijn bed stonden, mompelde hij: “Ik heb jullie de hele tijd wel gehoord hoor, maar ik wist niet wat ik moest doen…” Bij het ontbijt vroeg Anthe wat er toch allemaal die nacht gebeurd was. Ze had veel lawaai gehoord in huis. En buiten langs haar slaapkamerraam had ze twee schaduwen voorbij zien gaan. Griezelig was het. Compassie voelden we wel zeker voor het gezinnetje. Ze kwamen de dag ervoor ziek aan uit de hoofdstad. Ze hadden waarschijnlijk iets verkeerds gegeten en dus moesten ze steeds in de buurt van de WC verblijven. Buikpijn en (nachtelijk) spugen hoorden er helaas ook bij. Gelukkig voelden ze zich één dag goed tijdens hun verblijf in ons huis en op die dag hebben we de historische stad verkend en gezwommen. Een gezellige, zonnige en actieve dag. (zie ons fotoalbum) Op de dag van hun vertrek was Maren’s vriendinnetje tóch weer ziek. Ze zijn ondanks dat met een closetrol in de auto vertrokken voor hun rondreis door México, de hotelboekingen lagen namelijk al vast.

De vijf backpack’s liggen klaar, snorkelspullen ernaast. Ook ik ben druk in de weer geweest met de voorbereidingen van onze reis. Geweldige cabañas gereserveerd in de jungle, pal aan het strand of langs rivieren met watervallen. Een bezoek aan Tikal bij zonsopgang, een yoga-retreat, vliegtickets voor een vluchtje naar een schiereiland en natuurlijk hotels voor onderweg. We vertrekken overmorgen. Door Guatamala rijden we in een kleine week naar ons doel: Belize. Een klein landje gelegen aan de Caribische zee, dat ook wel de Caribische parel in Midden-Amerika wordt genoemd. Heel centraal gelegen boven Honduras, naast Guatamala en onder México. Belize is maar half zo groot als Nederland. ‘s Werelds best bewaarde geheim van Moeder Natuur. Je vindt er dichte tropische jungle (bijna de helft van het land bestaat uit tropisch oerwoud), eeuwenoude bouwwerken van de Maya’s en voor de kust liggen bijzondere koraalriffen en prachtige eilandjes om tot rust te komen met je blote voetjes in het zand. Er zijn veel grote grotten met onderaardse gangen waar je kunt zwemmen, kanoën of drijven op grote banden. Al deze bijzondere plekken gaan we bezoeken en vaak blijven we er een paar nachtjes slapen. Deze grotten speelden trouwens een grote rol in de Maya mythologie. De oude Maya's geloofden dat de grotten de toegang waren tot Xibalba, de onderwereld. En in deze onderwereld offerden de Maya's bloed en zelfs levens om de goden gunstig te stemmen. Belize is nog vrijwel onontdekt door toeristen. Twee eeuwen geleden gaven de Britten dit land de naam Brits Honduras. Sinds 1981 is het echter een onafhankelijke staat, Belize. De Belizeanen zien er gek genoeg heel anders uit dan de bevolking uit de omringende landen zoals México. De meerderheid heeft een donkere huidskleur en kroeshaar als afstammelingen van de voormalige Afrikaanse slaven. En in tegenstelling tot omringende landen is Engels de officiële taal. Belize heeft maar vier goed berijdbare tweebaans hoofdwegen. De overige primaire wegen zijn van mindere kwaliteit. Secundaire wegen zijn vaak onverhard en sommige kunnen alleen met een terreinvoertuig worden bereden! Zelfs op de goede wegen kunnen stremmingen ontstaan als gevolg van hevige regenval. En wij reizen ook nog eens tijdens het orkaanseizoen door dit prachtige landje. Het wordt dus sowieso een avontuur, daar is geen twijfel over mogelijk.

Ik blijf komende maand bloggen op reis!

Een vol leven

Reik naar het volle menselijk leven. Al raak je het maar even – het zal je fascineren. Allemaal leven we het, maar weinigen leven het bewust.
- Goethe

Op een overvol perron stonden we met onze koffers te wachten op de trein. Het was een geluk dat we treinkaartjes konden kopen, want mijn beiden bankpasjes deden het na een jaar niet meer. Met het zakgeld van de meiden dat we uit de in-plastic-gesealde koffers peuterden konden nét de treinkaartjes en de taxi betaald worden. De trein kwam op tijd, maar zat behoorlijk vol. We stapten moeizaam in bij een wagon waar fietsen in geparkeerd stonden. Verder dan deze ruimte kwamen we niet, dus zaten we op onze eigen koffers en telden de stationnetjes tussen de frisgroene weilanden. Overstappen ging hetzelfde tussen alle gehaaste mensen door, en in deze trein struikelden passagiers op zoek naar een zitplaats over onze koffers. Op dat moment bedacht ik me dat de terugreis heel moeizaam zou worden met het dubbele aantal koffers. Ons geheim was namelijk dat in elke koffer nog een lege koffer verstopt zat. Voor het komende jaar zouden deze bijna lege koffers gevuld worden met boodschappen, nieuwe kleding en veel boeken en tijdschriften. De terugweg met acht zware koffers was dus luxe met een taxi rechtstreeks naar de luchthaven!

De dagen werden verdeeld tussen vriendinnenafspraken, winkelen en doktersafspraken. En tussendoor fietsen - op mijn eigen fiets - door de regen. De grauwe, grijze dagen vlogen voorbij met vele koppen thee op de bank, aan de keukentafel of in hippe eetcafés. Geen enkele keer heb ik mijn eigen boterhammetje gesmeerd voor de lunch. Mijn lunches vonden plaats op de yogaschool, in het eetcafé of in het hotel. Nooit was ik alleen. Ik heb genoten van alle diepzinnige gesprekken, alle levensverhalen, alle aandacht en warmte. Mijn lieve vriendinnen. Ik genoot van de spontane gesprekken op het schoolplein, in het warenhuis of de welgemeende omhelzing in de yogales. Mijn eerste yogales na mijn longinfarct. Een heerlijk vertrouwd lesje en toen kwam de uitnodiging voor een nieuwe vorm yogales, in de hangmat… Mijn vriendin en ik waren meteen enthousiast. Op zaterdagochtend hingen we beiden op onze kop in de doeken. Tijdens de relaxatie lagen we opgekruld in de hangmat terwijl de leraar onze nek en rug masseerde. Een schommelende beweging maakte de ontspanning compleet. Pas toen ik rechtop ging zitten werd ik heel beroerd. Na een rug massage van de meester en een halve banaan van een medestudent durfde ik voorzichtig op te staan. De rest van de dag, en de dagen tot nu toe, ben ik duizelig en licht in mijn hoofd. Mijn leven, mijn week, was te vol. Het was te vermoeiend, mijn lijf is moe. Maar toch had ik het voor geen goud willen missen.

Nederland, 30 juni 2013

Bertje Buidelrat

If this is coffee, please bring me some tea; but if this is tea, please bring me some coffee.
― Abraham Lincoln

Een gezellig kopje thee tijdens het ontbijt, een kopje thee halverwege de ochtend en natuurlijk in de middag. Bij de avond hoort ook een lekker kopje thee en zo drink ik heel wat kopjes thee op een dag. Mensen drinken thee om verschillende redenen zoals voor een cafeïne boost, voor gezelligheid, vanwege de enorme verscheidenheid aan smaken of vanwege de goede eigenschappen van (kruiden)thee. Nu heb ik net als iedereen natuurlijk mijn voorkeuren voor theesmaken zoals muntthee, groene thee, kamillethee of ijsthee. Te Chai vind ik ook heerlijk, ook al zit er veel (volle) melk in. Maar hier in México heb ik twee nieuwe theesmaken ontdekt. Waarvan je er één meestal ijskoud drinkt. Deze thee is net zoals veel smaken kruidenthee goed voor je lijf. Het heet Agua de Jamaica en is vooral heel populair in México. Het wordt gemaakt van gedroogde, rode Jamaicabloemen. Je koopt de gedroogde bloemen op de markt of bij de groenteafdeling van elke supermarkt. In enorm grote manden of zakken wordt het aangeboden. De thee is simpel en snel gemaakt: de blaadjes een paar minuutjes koken en dan gezeefd in een kan schenken. Aanvullen met koud water, daarna ijsklontjes erbij doen of in de koelkast zetten. Je kunt het direct drinken. Hier in México doen ze er natuurlijk veel suiker bij. Wij niet. Deze frisse, roodkleurige thee is heerlijk en goed voor je lichaam. Het verlaagt je cholesterol, verlaagt je bloeddruk, beïnvloedt je spijsvertering (tegen constipatie), het verschoont je bloedvaten en nieren en zit boordevol vitamine C. Ook hoorde ik van iemand dat het tegen spierpijn is, en vet oplossend. De andere thee die ik heb ontdekt is ook een kruidenthee en wordt getrokken van citroengras. Je koopt de gedroogde lange grassprieten in gevouwen groene pakketjes. De eerste keer dat ik het maakte heeft onze muchacha het moeten uitleggen. Je spoelt het gras eerst af met schoon water en dan kook je het een paar minuten, even laten trekken, daarna kun je de knalgele thee meteen heet drinken. Deze thee is kalmerend, bloeddruk verlagend en heeft ook invloed op je spijsvertering. Citroengras bevat veel vitamine A en de thee smaakt heerlijk naar citroen. Ook heb ik één keer verse kamillethee gemaakt, omdat de bloemetjes hier ook op de markt verkocht worden. De bloemetjes moeten een dag of vijf drogen in het donker en worden dan ook gekookt tot thee. Ik koop echter heel lui de kant-en-klare kruidenzakjes en ook hiervan wordt beweerd dat het maagproblemen en menstruatiekrampen oplost. Maar ook slaapproblemen, migraine, ontstekingen in het lichaam en huidproblemen worden aangepakt. Het is trouwens ook een natuurlijke bloedverdunner. Ik word altijd zo blij van dit soort natuurlijke krachten. En vooral in de vorm van zoiets eenvoudigs als een thee. Hier staan de mensen dicht bij de natuur. Ze hebben overal een natuurlijke remedie voor die ze kennen van hun moeder of oma. Zoveel moeders komen naar mij met dit soort natuurlijke tips. Zelfs je borsten kun je laten groeien door er een crème van camote op te smeren. Camote, een klein Zuid-Amerikaans zoet aardappeltje, dat veel in de Mexicaanse keuken gebruikt wordt!

Laatst vond ik op een zaterdagochtend in de patio een schoonmaakemmer op z’n kop op de grond. “Vreemd”, dacht ik, “zeker omgewaaid vannacht?”. Maar toen ik de emmer optilde was de reden me ineens heel duidelijk. Onder de emmer lag een buidelrat op zijn zij, helemaal versuft en duizelig van het zuurstoftekort. Paola, onze muchacha, moet hem gevangen hebben de dag ervoor. Ik had Paola niet meer gezien. Nu kan een volwassen buidelrat net zo groot worden als een volwassen kat. Dus het was kennelijk nog een kleintje die me aankeek met zijn kraalachtige oogjes, katachtige snorharen en grote, roze ovalen oren. Een heel guitig koppie dus en bruin lang donshaar. Een zwarte staart en scherpe klauwtjes kwamen te voorschijn toen hij van z’n zij weer op zijn pootjes ging staan. Ik vloog de keuken in en gooide de deur dicht. Anthe stond naast me achter het raam te kijken. “Wat moeten we doen?” piepte ik. Maar toen was het al te laat, de buidelrat liep rustig de wasruimte in en daarna de ruimte waar onze tenten, luchtbedden en dergelijke liggen. “Hij vreet alles stuk, we moeten hem vangen!” riep ik heldhaftig naar Anthe. Maar we durfden allebei niet. Mark, onze redder, heeft hem opnieuw in een emmer gevangen nadat hij hem bijna klem gezet had tussen de deur. Het buidelratje loopt nu aan de andere kant van de tuinmuur, aan de rivierkant. Mysterieus is het wel hoe het beestje in onze patio gekomen is. Paola vertelde namelijk na het weekend dat ze helemaal geen beestje gevangen had… Buidelratten leven gewoonlijk alleen. Moeder buidelrat draagt de baby vijf maanden in haar buidel en daarna nog twee maanden in de vacht op haar rug. Ik hoop voor Bertje Buidelrat dat hij nét zelfstandig was... Bertje Buidelrat, de vriend van Broer Konijn in de strips van Donald Duck. Als er wat te roddelen valt op het dorpsplein, dan is Bertje van de partij. Bertje kweekt regenwormen die hij voor 5 cent verkoopt. Maar échte buidelratten bouwen hun nest in bosrijke streken, in bomen of onder vegetatie en zelfs in de daken van huizen! Een minder prettig idee als je nagaat dat er nog ergens in de buurt een moeder (en een vader) buidelrat rondloopt!

Vijftien

Having children is my greatest achievement. It was my saviour. It switched my focus from the outside to the inside. My children are gifts, they remind me of what's important.
- Elle Macpherson

Ons eerste kind is een jaar ouder geworden. Ons kind dat ons vijftien jaar geleden papa en mama maakte. Onze kleinste baby van de drie baby’s die we mochten krijgen. Een heel wakkere baby. Ons wijze kind dat nu boeken verslindt. En niet alleen in Nederlands, juist niet. Ze leest dikke pillen in Engels en Spaans. Heel vaak ook e-books, toegezonden door Tom. Ons lieve kind dat veel tijd op haar bed in haar kamer doorbrengt. Met haar vele potjes nagellak of lezend, relaxend op haar iPod of films kijkend op haar computer. Telefoon altijd in haar broekzak. Ze is dol op gekookte en gebakken eitjes die ze voor ons allemaal klaarmaakt. Ze is ook dol op chips met hete chilisaus. Ze communiceert met haar vrienden op vele moderne manieren via Facebook, Skype, Tumblr en What’s App. Vrienden in Nederland en vrienden in México. Onze dochter die af en toe een date heeft om naar de film te gaan. Ze heeft een Tumblr-account voor me aangemaakt zodat mijn kaartenwebsite meer bekendheid krijgt. Ze heeft een geweldig schooljaar afgesloten en stikt van de Mexicaanse vrienden waar ze voornamelijk Spaans mee praat. Ze sport een paar keer per week op Taekwondo, net als haar vader. Als ze straks een internationaal schooldiploma op zak heeft wil ze door India reizen. Ze heeft haar ‘personal project’ op school daar aan gewijd. En als voorbereiding op haar wereldreis doet ze nu ook een vechtsport. Na haar wereldreis wil ze een internationale opleiding doen aan de universiteit van Maastricht. Ons kind dat heel eigenwijs kan zijn, vaak een weerwoord heeft en een mening, geniet van de vele reizen met ons gezin. Ze heeft in Massachusetts, Alabama, Spanje en nu México gewoond en op school gezeten. Soms leeft ze in een droomwereld, is ze afwezig. Maar ze kan ook heel erg aanwezig zijn. Onze oudste dochter, Anthe, is vijftien jaar geworden. (zie ons fotoalbum) Hier in México een leeftijd waarop je huwbaar bent, volwassen. Soms gedraagt ze zich al heel volwassen, maar soms gelukkig ook nog lekker niet. Ons kind waar we heel op trots zijn. Ons kind, een wereldburger.

De eerste poging om haar feestje op zondag te vieren viel in het water. Heel voorzichtig om Anthe niet voor het hoofd te stoten werd vlak van te voren door haar vrienden verteld dat iedereen hier in México eigenlijk op zondag een belangrijke lunch met zijn familie heeft. Een behoedzaam advies dus om het feest te verschuiven naar een andere dag. Dat werd de zaterdag erna. De dag was nu prima, maar…. Dat zwembad met water uit een warmwaterbron daar had een vriendin van Anthe wel eens een keer huiduitslag van gekregen. En als er één huiduitslag heeft gekregen, dan wilden de anderen eigenlijk ook liever niet. Dus werd de vrijdag voor het feest besloten dat het bowling werd. Of ik dat even wilde uitzoeken en regelen. Anthe was die vrijdagmiddag met een groep lunchen bij een vriendin. Inden en ik maakten er samen een projectje van, want Maren was naar de film met een vriendinnetje. We vonden de bowlingbaan en na veel vragen en onduidelijkheden hadden we voor 10 personen gereserveerd ook al zouden er minstens veertien komen. Die mevrouw vond dit beter, in verband met de mensen die niet op kwamen dagen. En oh, wat kreeg ze een gelijk! We hadden een uitgebreide lunch in de tuin voorbereid en na ruim een uur zijn we maar begonnen met wat gerechten op tafel te zetten. (zie ons fotoalbum) Zonder afmelding bleven er een paar weg. Achteraf hoorde ik van andere moeders dat een opkomst van rond de vijftig procent heel normaal is. Hoe erg is dat! Uiteindelijk waren we met tien personen aan het bowlen. Het was heel gezellig en de jongelui hadden het goed naar hun zin. Ook bij het ophalen door de ouders kwamen de ouders echter een uur later dan afgesproken. Iets om verschrikkelijk aan te wennen... Zoals vorige week toen Anthe een date had met een 17-jarige jongen van school en hij haar op het tijdstip dat de film zou beginnen belde om te zeggen dat hij niet mocht komen van zijn vader. Er was een ruzie voorgevallen tussen hem en zijn vader, hij had huisarrest gekregen. Ik had Anthe op tijd in dat winkelcentrum afgezet en was al thuis toen ze me belde dat ik haar weer moest komen halen. Ik was zo boos en beledigd! Hoe kan zo’n vader een jong, buitenlands meisje – net één dag 15 jaar! – ’s avonds in het donker in het winkelcentrum laten zitten? Ik vind het niet van manieren spreken om nog zo laat te laten weten dat de date niet doorgaat. Anthe had de jongen ondertussen telefonisch laten weten dat haar moeder bijna door het lint ging van zijn lompheid. Tóch mocht ik zijn vader niet bellen, want dat zou een afgang zijn volgens Anthe. Ik belde Mark, die een zakenetentje had, en vertelde ons verhaal. Mark heeft op de terugweg de vader gebeld en gemeld wat wij ervan vonden. Natuurlijk volgden excuses en uitleg van zijn kant: “Wij zijn gewoonlijk een heel traditionele familie met normen en waarden”. Later belde Anthe’s date nog een keer naar Mark om zijn excuses aan te bieden. Mark heeft eerlijk tegen hem gezegd dat wij nog niet weten of er ooit nog een date in zit met Anthe… Verschrikkelijk wennen dus dat niet, of pas heel laat, afzeggen!

Morrie's levenslessen

The best way to deal with that is to live in a fully conscious, compassionate, loving way. Don't wait until you're on your deathbed to recognize that this is the only way to live.
- Morrie Schwartz

Terug van wat brieven posten in het historische centrum van Puebla, waar gek genoeg het enige postkantoor van heel Puebla gevestigd is, lopen Anthe en ik langs een ouderwetse boekenwinkel met boeken tot aan het plafond. Netjes gerangschikt in donkerbruine houten boekenkasten met zo nu en dan een ladder ervoor. Anthe is op zoek naar goede, dikke leesboeken en onderwijl sta ik wat te bladeren in Engelstalige boeken. De keuze is niet groot en ik gris een klein boekje er tussen uit: “Tuesdays with Morrie”. De titel spreekt me helemaal niet aan, maar uit verveling lees ik de recensies op de achterkant. Anthe is nog lang niet klaar met rondneuzen en ik word steeds nieuwsgieriger naar het kleine met rood omrande boekje. De recensies zijn geweldig! Daarnaast is het boek meer dan twaalf miljoen keer over de toonbank gegaan. De lezers noemen het boek life changing. Ik besluit om het mee naar huis te nemen. Anthe leest het boekje eerst. Ze vind het een mooi en tegelijk zielig boek, zegt ze. Ik ben verbaasd, want het gaat naar mijn weten over gesprekken tussen een oude en een jonge man. Maar ondertussen heb ik het boek ook uit en is prachtig en aangrijpend geschreven. De tranen branden af en toe achter je ogen, de gevoelens zijn zo warm en herkenbaar. De Amerikaanse professor Sociologie – Morrie, de oude man in het boek - lijdt aan de verschrikkelijke ziekte ALS en weet dus dat het niet lang duurt voordat hij dood gaat. Hij takelt in een snel tempo af. Zijn vroegere student – Mitch, de jonge man in het boek - hoort de naam van zijn zeer gewaardeerde professor na bijna twintig jaar op TV en besluit Morrie weer eens op te zoeken. En die dinsdaggesprekken die tussen de oude en de jonge man plaatsvinden zijn zo aangrijpend, vertederend en verhelderend. Morrie heeft prachtige citaten en is zo’n wijze man dat je alle zinnen uit zijn mond zou willen onthouden. “Eigenlijk moet je een gele markerstift erbij houden, mam”, zei Anthe. En ze heeft gelijk. Een boek om in je boekenkast op een speciale plek te zetten, zodat je zo nu en dan terug kunt bladeren naar de wijze woorden van Morrie. Deze stervende man weet waar het echt om gaat in het leven. Er zijn drie interviews met professor Morrie bij een bekende late night show in Amerika uitgezonden. Miljoenen kijkers hebben deze show met de wijze levenslessen van Morrie gevolgd. Kennelijk hangt iedereen aan de lippen van een stervende, geleerde man. Morrie zit zo dicht bij de laatste fase van het leven, het sterven. Wie is er niet nieuwsgierig naar alle vragen, twijfels, gevoelens en de betekenis van het leven van iemand die zo dicht bij de dood staat? Het boek is miljoenen keren verkocht in 32 talen en in 36 landen - in de vijftien jaar dat het op de markt is. Het is verfilmd, citaten worden regelmatig aangehaald op begrafenissen, tijdens colleges, in kerken, hospices en synagogen…en het krijgt inderdaad óók een speciaal plekje in onze volle boekenkast.

“Buenas días, Anja!” galmt het op maandagochtend in het klaslokaal door zo’n dertig Mexicaanse groep 8ers. Ze hebben twee dagen lang examen, net zoals alle andere kinderen vanaf groep 3. Geïnspireerd door de wijze levenslessen van professor Morrie heb ik beloofd iets te doen voor mijn nabije omgeving. Ik ga observeren tijdens de examens op Maren’s school. De resultaten van deze examens zijn niet voor de kinderen. Deze landelijke examens zijn om de school te evalueren. En dit idee is afkomstig van….mijn vrienden van SEP! Ik ben op tijd aanwezig in de lerarenkamer, we krijgen een zeer uitgebreide, strenge uitleg van een SEP-inspecteur. De doos met examens wordt officieel geopend door de directrice. Een half uur later dan de landelijke begintijd van het examen lopen we naar de lokalen. Daar volgt weer een uitleg, dit keer voor de leerlingen. En dan beginnen we eindelijk. Eén jongen springt meteen in het oog. Hij kan niet stil zitten, kijkt steeds om zich heen, heeft nog geen enkel cirkeltje van de antwoorden ingekleurd en wipt op zijn stoel naar achter. Ik heb met hem te doen. Er mogen geen vragen gesteld worden, er mag niet naar het toilet gelopen worden en alleen een potlood, gum en puntenslijper op tafel. Hij had twee pennen op zijn tafeltje… en kreeg de wind van voren. Hij vraagt tijdens de sessie steeds om een Kleenex, hij moet zijn neus snuiten. Hij mag de zakdoekjes niet zelf pakken. En terwijl na het eerste half uur steeds meer leerlingen het eerste deel inleveren, snuit deze jongen nog steeds zijn neus en kijkt nerveus om zich heen terwijl hij maar met zijn handen door zijn haar gaat. Hij is één van de laatste die zijn werk laat zien. Meteen daarna volgt de tweede sessie, wiskunde. Tot mijn grote verbazing is hij één van de eersten klaar. Na de pauze gaan we verder. Elk half uur komt de SEP-inspecteur met zijn autoritaire, zwarte snor elk lokaal checken of er niet gesproken, niet naar elkaar gekeken wordt, niet met pen geschreven wordt of het allerergste: afgekeken wordt. Een jongen wordt betrapt met geschreven tekst op zijn hand, de juf gaat helemaal uit haar dak. “Stel je voor dat de SEP-inspecteur dat opgemerkt had!”. Bij de vierde en laatste sessie zijn de leerlingen moe, hun concentratie wordt minder. De meisjes zitten steeds meer aan hun zwarte, lange haar te frunniken, vlechtjes maken en weer uithalen. De jongens laten steeds vaker hun potlood op de grond vallen en trekken rare bekken naar hun vrienden. De jongen met concentratieproblemen heeft ondertussen zijn trui uit gedaan en over zijn hoofd getrokken. Hij ziet niks meer, hij heeft zich afgesloten. De vier sessies achter elkaar duren te lang, de leerlingen moeten steeds zó lang stilletjes wachten totdat de állerlaatste leerling uit de klas klaar is. De test is vandaag niet de bijna honderd meerkeuzevragen in het examen. Welnee! De test is het geduld dat ze moeten opbrengen en het iets over hebben voor elkaar tot het eind van het examen.